Kỳ 1: Lịch sá»­ má»™t nhà máy

Tôi đến Nhà máy Lọc dầu (NMLD) số 1 Dung Quất vào giữa những ngày nắng nóng dữ dá»™i. Mặt trời lúc nào cÅ©ng nhÆ° chiếc chảo lá»­a khổng lồ treo lÆ¡ lá»­ng. Lá»­a trên trời dá»™i xuống. HÆ¡i nÆ°á»›c hầm hập bốc lên từ mặt biển chết lặng, hÆ¡i nóng từ hàng chục ngàn tấn sắt thép tỏa ra ngùn ngụt… NhÆ°ng trên toàn công trường, gần 1 vạn công nhân của các tổng công ty danh tiếng nhÆ° Lilama, Cienco1, Sông Hồng, LÅ©ng Lô, Vinaconex… Ä‘ang lao Ä‘á»™ng cật lá»±c, có lúc làm cả 3 ca…

Ngay hôm tôi đến, Tổng Công ty Sông Hồng vừa hoàn thành má»™t công việc Ä‘áng được coi là “kỳ tích” - đổ 1.600m3 bê tông mặt sàn trong 17 giờ.

Vậy mà vẫn râm ran những tin rằng nhà máy sẽ Ä‘Æ°a vào vận hành chậm 4 tháng, thậm chí 8 tháng… Rồi lại vẫn có tiếng xì xèo rằng xây dá»±ng nhà máy ở Dung Quất là “phi kinh tế”, là “duy ý chí”…?

Từ trong hồi ức

Cho đến bây giờ, mặc dù Ä‘ã về nghỉ hÆ°u và được nhiều năm, nhÆ°ng ông Đỗ Quang Toàn, nguyên là Vụ trưởng Vụ Dầu khí của Văn phòng Chính phủ và trÆ°á»›c Ä‘ó từng là Chánh văn phòng Tổng cục Dầu khí, Phó vụ trưởng Vụ Hợp tác quốc tế - Bá»™ Công nghiệp, là Giám đốc Công ty Chế biến các sản phẩm dầu… vẫn nhá»› nhÆ° in hình ảnh Thủ tÆ°á»›ng Võ Văn Kiệt vào thị sát khu vá»±c vịnh Dung Quất vào ngày 19/9/1994.

Trên đường Ä‘i ra Dung Quất, má»™t sá»± Æ°u tÆ°, buồn bã luôn hiện lên nét mặt của Thủ tÆ°á»›ng bởi ông nhìn thấy những khu dân cÆ° nghèo đến thê thảm, những cồn cát cằn cá»—i và ánh mắt trông chờ tưởng nhÆ° tuyệt vọng của những người dân đứng hai bên đường. Còn các cán bá»™ chủ chốt của tỉnh Quảng Ngãi và có cả cán bá»™ của Phú Yên, Bình Định, Quảng Nam - Đà Nẵng… Ä‘i theo Ä‘oàn cÅ©ng phập phồng, hồi há»™p “nín thở” theo dõi từng “nhất cá»­ nhất Ä‘á»™ng” của Thủ tÆ°á»›ng.

Nhà máy Lọc dầu Dung Quất

Đi thị sát xong, khi quay về, Thủ tÆ°á»›ng cÅ©ng chÆ°a bá»™c lá»™ rõ quan Ä‘iểm là sẽ chọn Dung Quất hay Long SÆ¡n (Bà Rịa - VÅ©ng Tàu) hay Nghi SÆ¡n (Thanh Hóa)… Thế rồi sau chuyến Ä‘i của Thủ tÆ°á»›ng, lại liên tiếp có các Ä‘oàn của Tổng cục Dầu khí, của Bá»™ Công nghiệp, của Văn phòng Chính phủ vào Dung Quất…

Và đến ngày 9/11/1994, Thủ tÆ°á»›ng Chính phủ ra Quyết định số 658/QĐ-TTg về địa Ä‘iểm xây dá»±ng NMLD số 1 và quy hoạch Khu kinh tế trọng Ä‘iểm miền Trung, trong Ä‘ó chính thức chọn Dung Quất - Quảng Ngãi làm địa Ä‘iểm xây dá»±ng nhà máy lọc dầu đầu tiên của Việt Nam… Đã có không ít ý kiến bày tỏ sá»± không đồng tình từ nhiều nhà khoa học, thậm chí từ má»™t số đồng chí lãnh đạo các ngành, các cấp… Những ý kiến Ä‘ó không phải là không có lý, nếu xét về khía cạnh kinh tế Ä‘Æ¡n thuần.

Ông Toàn kể lại rằng: “Tin vui về đến Quảng Ngãi vào Ä‘úng lúc Ä‘ang họp Há»™i đồng Nhân dân tỉnh. Khi đồng chí Bí thÆ° Tỉnh ủy thông báo tin này, cả há»™i trường đứng dậy hoan hô và cÅ©ng có không ít đồng chí lặng lẽ lau nÆ°á»›c mắt. Tiếp Ä‘ó, lãnh đạo tỉnh quyết định “ăn mừng” bằng cách Ä‘i mua ít chai bia Quảng Ngãi về uống… mà không có “mồi”. Tỉnh Quảng Ngãi khi Ä‘ó nghèo lắm”.

Ngày 3/9/1975, Tổng cục Dầu khí được thành lập và nhiệm vụ đầu tiên là tiếp tục thăm dò tìm kiếm dầu khí trên vùng biển thềm lục địa theo những tài liệu địa chất của chính quyền Sài Gòn trÆ°á»›c Ä‘ây. Cuối thập niên 70 thế ká»· XX, sau khi có những hợp tác quan trọng vá»›i Liên Xô về lÄ©nh vá»±c tìm kiếm, thăm dò và khai thác dầu khí tại thềm lục địa phía nam, Chính phủ Ä‘ã chủ trÆ°Æ¡ng hình thành má»™t chiến lược xây dá»±ng ngành công nghiệp lọc - hóa dầu để phục vụ công cuá»™c phát triển đất nÆ°á»›c.

Việc lập Luận chứng nghiên cứu khả thi Khu Liên hợp Lọc - Hóa dầu được Liên Xô thá»±c hiện vào năm 1978. Đến đầu những năm 80, Liên Xô và Việt Nam Ä‘ã thống nhất địa Ä‘iểm xây dá»±ng Khu Liên hợp Lọc - Hóa dầu tại thành Tuy Hạ, huyện Long Thành, tỉnh Đồng Nai.

Khu Liên hợp Lọc - Hóa dầu dá»± kiến được đầu tÆ° xây dá»±ng trong 2 giai Ä‘oạn: Giai Ä‘oạn 1 sẽ xây dá»±ng má»™t NMLD vá»›i má»™t dây chuyền chế biến dầu thô công suất 3 triệu tấn/năm.

Giai Ä‘oạn 2 dá»± kiến đầu tÆ° thêm má»™t dây chuyền chế biến dầu thô để nâng công suất lọc dầu lên 6 triệu tấn/năm và hình thành má»™t khu hóa dầu sản xuất chất dẻo, sợi tổng hợp và má»™t dây chuyền sản xuất phân đạm (urê). Tổng vốn đầu tÆ° cho cả 2 giai Ä‘oạn vào khoảng 3 tỉ rúp chuyển nhượng.

Đầu những năm 90, việc giải phóng má»™t phần của 3.000ha mặt bằng và khảo sát địa chất sÆ¡ bá»™, chuẩn bị các Ä‘iều kiện phụ trợ để xây dá»±ng Khu Liên hợp Ä‘ã được phía Việt Nam tiến hành. Lúc này, Liên Xô cÅ©ng Ä‘ã thá»±c hiện xong thiết kế cÆ¡ sở và chuẩn bị các Ä‘iều kiện đầu tÆ° cho dá»± án. Tuy nhiên, do Liên Xô sụp đổ nên Dá»± án Khu Liên hợp Lọc - Hóa dầu tại thành Tuy Hạ bị hủy bỏ.

Năm 1992, Chính phủ chủ trÆ°Æ¡ng mời má»™t số đối tác nÆ°á»›c ngoài liên doanh đầu tÆ° xây dá»±ng NMLD, trong Ä‘ó có Liên doanh Petrovietnam/Total/CPC/CIDC do Total (Pháp) đứng đầu. CPC (Chinese Petroleum Corp) và CIDC (Chinese Investment Development Corp) là hai công ty của Đài Loan.

Trong quá trình chuẩn bị dá»± án, Ä‘ã có nhiều ý kiến khác nhau của các bên về địa Ä‘iểm đặt nhà máy, cụ thể Total đề xuất địa Ä‘iểm xây dá»±ng nhà máy lọc dầu tại Long SÆ¡n, tỉnh Bà Rịa - VÅ©ng Tàu.

Tháng 2/1994, Thủ tÆ°á»›ng Chính phủ Ä‘ã giao cho Tổng Công ty Dầu khí Việt Nam làm việc vá»›i các đối tác nÆ°á»›c ngoài gồm Total (Pháp), CPC và CIDC (Đài Loan) lập Luận chứng nghiên cứu khả thi chi tiết NMLD số 1 vá»›i vị trí dá»± kiến đặt tại Đầm Môn, vịnh Văn Phong, tỉnh Khánh Hòa.

Trong quá trình nghiên cứu tiếp theo, do vẫn có má»™t số quan Ä‘iểm khác nhau về Ä‘iểm đặt nhà máy nên Thủ tÆ°á»›ng Chính phủ Ä‘ã giao cho Bá»™ Xây dá»±ng chủ trì phối hợp vá»›i các bá»™, ngành liên quan, trong Ä‘ó có Tổng Công ty Dầu khí Việt Nam (nay là Tập Ä‘oàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam) tiếp tục nghiên cứu và báo cáo đầy đủ về các yếu tố địa hình, địa chất, tính toán toàn diện các mặt lợi ích kinh tế xã há»™i, an ninh quốc phòng của các địa Ä‘iểm dá»± kiến xây dá»±ng NMLD số 1 tại: Nghi SÆ¡n (Thanh Hóa), Hòn La (Quảng Bình), Dung Quất (Quảng Ngãi), Văn Phong (Khánh Hòa), Long SÆ¡n (VÅ©ng Tàu).

Trong 5 địa Ä‘iểm này, thuận lợi nhất là Long SÆ¡n, rồi đến Nghi SÆ¡n, rồi Văn Phong… NhÆ°ng Thủ tÆ°á»›ng Võ Văn Kiệt Ä‘ã nhìn thấy tiềm năng du lịch của Văn Phong về sau này nên dứt khoát gạt ra khỏi danh sách.

NhÆ°ng vì sao lại “quyết” Dung Quất, việc Ä‘ó chúng tôi sẽ nói đến ở phần sau.

Việc lập Luận chứng nghiên cứu khả thi chi tiết của dá»± án được Tổ hợp gồm Petrovietnam, Total, CPC và CIDC tiếp tục thá»±c hiện. Tuy nhiên, đến tháng 9/1995, Total xin rút khỏi dá»± án do không đạt được thỏa thuận về địa Ä‘iểm đặt nhà máy. Total chỉ muốn đặt nhà máy ở Long SÆ¡n để cho được thuận lợi mọi bề.

Để tiếp tục triển khai dá»± án, theo chỉ đạo của Thủ tÆ°á»›ng Chính phủ, Tổng Công ty Dầu khí Việt Nam Ä‘ã khẩn trÆ°Æ¡ng soạn thảo và trình Chính phủ phê duyệt hÆ°á»›ng dẫn đầu bài NMLD số 1 và mời các đối tác khác thay thế Total tham gia dá»± án.

Ngày 15/2/1996, Tổng Công ty Dầu khí Việt Nam và các đối tác nÆ°á»›c ngoài là LG (Hàn Quốc), Stone&Webster (Mỹ), Petronas (Malaysia), Conoco (Mỹ), CPC và CIDC (Đài Loan) Ä‘ã ký tắt thỏa thuận lập Luận chứng khả thi chi tiết NMLD số 1. Ngày 5/3/1996, lá»… ký chính thức thỏa thuận lập Luận chứng khả thi chi tiết NMLD số 1 được tiến hành.

Sau khi ký thỏa thuận lập Luận chứng nghiên cứu khả thi chi tiết dá»± án, tổ hợp bao gồm Petrovietnam và các đối tác nÆ°á»›c ngoài Ä‘ã khẩn trÆ°Æ¡ng triển khai công việc. Trong thời gian từ 15/2/1996 đến 15/8/1996, Luận chứng nghiên cứu khả thi chi tiết Ä‘ã được thá»±c hiện vá»›i sá»± tham gia của các đối tác và của các tÆ° vấn kỹ thuật - Foster Wheeler, tÆ° vấn cảng - Fluor Daniel, tÆ° vấn tài chính Barclays và tÆ° vấn luật - While&Case.

Theo luận chứng được Chính phủ phê duyệt, NMLD số 1 sẽ được xây dá»±ng tại Dung Quất, thuá»™c địa bàn 2 xã Bình Trị và Bình Thuận, huyện Bình SÆ¡n, tỉnh Quảng Ngãi. Vá»›i hình thức đầu tÆ° liên doanh, nhà máy sẽ chế biến má»™t há»—n hợp 6,5 triệu tấn dầu ngọt và dầu chua/năm, trong Ä‘ó lượng dầu ngọt Việt Nam là chủ yếu, để cho ra sản phẩm chính là nhiên liệu phục vụ giao thông và công nghiệp.

Kỹ sÆ° vận hành tại Nhà máy Lọc dầu Dung Quất

Luận chứng nghiên cứu khả thi Ä‘ã Ä‘Æ°a ra 50 phÆ°Æ¡ng án đầu tÆ° để xem xét, vá»›i chỉ số thu hồi ná»™i tại IR (Internal Rate of Return) của các phÆ°Æ¡ng án từ 8 đến 11% và tổng vốn đầu tÆ° khoảng 1,7-1,8 tỉ USD. Luận chứng nghiên cứu chi tiết Ä‘ã được các bên hoàn thành Ä‘úng tiến Ä‘á»™ và trình Chính phủ Việt Nam phê duyệt vào tháng 11/1996.

Tuy nhiên, kết quả của Luận chứng nghiên cứu khả thi chi tiết cho thấy, dá»± án - vá»›i các thông số theo hÆ°á»›ng dẫn của đầu bài - Ä‘òi hỏi vốn đầu tÆ° cao, không thỏa mãn hiệu quả kinh tế và tiềm ẩn khó khăn trong việc thu xếp tài chính.

Sau khi các đối tác nÆ°á»›c ngoài rút khỏi dá»± án, theo chỉ đạo của Chính phủ, Tổng Công ty Dầu khí Việt Nam tiếp tục lập Luận chứng nghiên cứu khả thi chi tiết Dá»± án NMLD số 1 theo phÆ°Æ¡ng án Việt Nam tá»± đầu tÆ°.

Được sá»± đồng ý của Thủ tÆ°á»›ng Chính phủ, để đảm bảo khách quan và Ä‘á»™ tin cậy của Luận chứng nghiên cứu khả thi, Tổng Công ty Dầu khí Việt Nam Ä‘ã thuê Công ty Foster Wheeler Energy Limited của Anh và UOP (Universal Oil Products) của Hoa Kỳ làm tÆ° vấn trong quá trình xây dá»±ng Luận chứng.

Trên cÆ¡ sở xem xét Luận chứng nghiên cứu khả thi và các ý kiến của các công ty tÆ° vấn, ngày 10/7/1997, Thủ tÆ°á»›ng Chính phủ Ä‘ã ra Quyết định số 514/QĐ-TTg phê duyệt Dá»± án NMLD số 1 Dung Quất theo hình thức Việt Nam tá»± đầu tÆ° vá»›i công suất chế biến 6,5 triệu tấn dầu thô/năm, tổng vốn đầu tÆ° 1,5 tỉ USD, bao gồm cả chi phí tài chính.

Tổng Công ty Dầu khí Việt Nam được Chính phủ giao làm chủ đầu tÆ° của dá»± án.

Ngày 8/1/1998, lá»… Ä‘á»™ng thổ xây dá»±ng NMLD số 1 Ä‘ã được tiến hành tại xã Bình Trị, huyện Bình SÆ¡n, tỉnh Quảng Ngãi.

Vì sao xây Nhà máy Lọc dầu ở Dung Quất?

TrÆ°á»›c nhiều ý kiến “bàn lùi”, Chính phủ - mà đứng đầu là Thủ tÆ°á»›ng Võ Văn Kiệt Ä‘ã kiên quyết giữ vững quan Ä‘iểm: Phải xây dá»±ng nhà máy lọc dầu ở Dung Quất, trÆ°á»›c hết là để đảm bảo an ninh năng lượng cho đất nÆ°á»›c và tạo Ä‘à phát triển kinh tế cho tỉnh Quảng Ngãi và cả má»™t khu vá»±c miền Trung.

Lá»… Ä‘á»™ng thổ được tiến hành trang trọng và tràn ngập niềm vui. Ai cÅ©ng tưởng là từ nay việc xây dá»±ng Nhà máy Lọc dầu (NMLD) Dung Quất sẽ được suôn sẻ và 3 năm sau, những lít xăng dầu đầu tiên mang nhãn hiệu “made in Vietnam” sẽ được trình làng. NhÆ°ng ở đời, mấy ai học được chữ “ngờ”.

Giữa năm 1998, trong lúc Petrovietnam Ä‘ang triển khai dá»± án khá khẩn trÆ°Æ¡ng thì cuá»™c khủng hoảng kinh tế khu vá»±c châu Á diá»…n ra nhanh trên diện rá»™ng vá»›i những ảnh hưởng rất nghiêm trọng đến nền kinh tế của má»™t số nÆ°á»›c trong khu vá»±c. Hàng loạt các công ty chế tạo thiết bị lọc dầu ở các nÆ°á»›c châu Á lâm vào tình trạng phá sản; nhiều ngân hàng đứng bên bờ vá»±c thẳm…

Việt Nam tuy không bị ảnh hưởng nhiều song khả năng huy Ä‘á»™ng vốn để thá»±c hiện dá»± án xây dá»±ng NMLD số 1 dá»± báo sẽ gặp khó khăn. TrÆ°á»›c tình hình Ä‘ó, Chính phủ Ä‘ã quyết định chọn đối tác nÆ°á»›c ngoài để đầu tÆ° thá»±c hiện dá»± án theo hình thức liên doanh.

Ngày 25/8/1998, Chính phủ Việt Nam và Chính phủ Liên bang Nga Ä‘ã ký Hiệp định liên Chính phủ về việc xây dá»±ng, vận hành NMLD số 1 tại Dung Quất. Theo Ä‘ó, hai Chính phủ thống nhất giao cho Tổng Công ty Dầu khí Việt Nam (Petrovietnam) và Liên doanh Kinh tế hải ngoại Nhà nÆ°á»›c Liên bang Nga (Zarubezhneft) cùng làm chủ đầu tÆ° của dá»± án.

Ngày 19/11/1998, hai phía Ä‘ã thỏa thuận thành lập Liên doanh xây dá»±ng và vận hành NMLD để trá»±c tiếp thá»±c hiện công tác quản lý xây dá»±ng và vận hành NMLD Dung Quất. Thời gian hoạt Ä‘á»™ng của Liên doanh dá»± kiến là 25 năm.

Ngày 28/12/1998, Công ty Liên doanh NMLD Việt - Nga (Vietross) chính thức được thành lập theo Giấy phép đầu tÆ° số 2097/GP-KHĐT của Bá»™ Kế hoạch và Đầu tÆ° nÆ°á»›c CHXHCN Việt Nam.

Theo Quyết định 560/CP-DK ngày 21/6/2001 của Chính phủ, tổng mức đầu tÆ° cho dá»± án là 1,297 tỉ USD không bao gồm phí tài chính. Trong Ä‘ó, vốn pháp định là 800 triệu USD, chÆ°a tính chi phí lãi vay trong thời gian xây dá»±ng và má»™t khoản chi phí của chủ đầu tÆ°, chi phí bảo hiểm, chi phí xây dá»±ng cảng, chi phí thuê đất và má»™t số hạng mục chÆ°a đầu tÆ°. Tá»· lệ góp vốn của hai phía Việt Nam và Liên bang Nga là 50/50.

Việc liên doanh vá»›i Nga Ä‘ã giải quyết được hai vấn đề lá»›n, Ä‘ó là kêu gọi được nguồn vốn đầu tÆ° và huy Ä‘á»™ng được các chuyên gia có kinh nghiệm để thá»±c hiện dá»± án.

Trong giai Ä‘oạn Liên doanh, dá»± án NMLD Dung Quất được chia làm 8 gói thầu, trong Ä‘ó có 7 gói thầu ĐPC (thiết kế, mua sắm, xây lắp) và 1 gói thầu san lấp mặt bằng nhà máy.

Công ty Liên doanh Vietross Ä‘ã tiến hành đấu thầu, Ä‘àm phán, ký kết và triển khai được 7/8 gói thầu, trừ gói thầu ĐPC 1 - Gói thầu quan trọng nhất của dá»± án. Liên doanh cÅ©ng Ä‘ã thu xếp đủ vốn cho dá»± án từ nguồn tín dụng của hai phía, đồng thời hoàn thành được má»™t số hạng mục xây dá»±ng cÆ¡ bản, ổn định cÆ¡ sở vật chất, phÆ°Æ¡ng tiện và các Ä‘iều kiện làm việc của cán bá»™, công nhân viên; thiết lập cÆ¡ cấu tổ chức, bá»™ máy nhân sá»±, Ä‘iều hành; ban hành các ná»™i quy, quy trình và quy chế hoạt Ä‘á»™ng…

Trong quá trình Liên doanh Vietross Ä‘àm phán hợp đồng DDPC1 vá»›i Tổ hợp nhà thầu Technip (Pháp), JGC (Nhật Bản), Tecnicas Reunidas (Tây Ban Nha), có những vấn đề phức tạp nảy sinh khiến cho tiến Ä‘á»™ công việc kéo dài.

(Xem tiếp kỳ sau)

Phóng sá»± của Nguyá»…n NhÆ° Phong