Hiếm có nÆ¡i nào trên thế giá»›i giá xăng dầu lại chứa nhiá»u ẩn số và thông Ä‘iệp nhÆ° ở Việt Nam. Äặc biệt, giá xăng dầu có ảnh hÆ°á»›ng trá»±c tiếp và gián tiếp đến lạm phát, sá»± minh bạch và cạnh tranh lành mạnh thị trÆ°á»ng cÅ©ng nhÆ° uy tín và hiệu quả quản lý Nhà nÆ°á»›c.
Tác nhân gây lạm phát
Xăng dầu là yếu tố đầu vào của nhiá»u hoạt Ä‘á»™ng kinh tế và tiêu dùng xã há»™i. Má»—i khi giá xăng dầu tăng Ä‘á»u trá»±c tiếp dẫn đến sá»± Ä‘iá»u chỉnh tăng chi phí và giá cả các yếu tố cấu thành hàng hóa - dịch vụ sản phẩm đầu ra, dẫn đến tăng giá hấu hết các mặt hàng hóa và dịch vụ xã há»™i, từ Ä‘ó làm tăng tổng mặt bằng giá, tức tăng lạm phát giá cả và chi phí đẩy.
Giá xăng dầu tăng còn là cái cá»› để các doanh nghiệp và nhà phân phối, kể cả các bà bán rau ngoài chợ, vịn vào “té nÆ°á»›c theo mÆ°a”, giải thích cho sá»± gia tăng giá bán bất thÆ°á»ng vá»›i tốc Ä‘á»™ cao hÆ¡n nhiá»u tốc Ä‘á»™ tăng giá xăng dầu tại cùng thá»i Ä‘iểm so sánh.
Sá»± gia tăng bất thÆ°á»ng này hay được giải thích kiểu do má»—i thứ tăng má»™t ít và sá»± tiện lợi trong tính toán, nhất là khi mức khởi Ä‘iểm tính giá thÆ°á»ng không quá cao và bÆ°á»›c tăng giá dá»… làm tròn (ví dụ: giá 1 cốc nÆ°á»›c chè hay vé trông giữ xe máy thÆ°á»ng tăng từ 1.000 đồng lên 2.000 đồng, tức tăng 100% thay vì 15%-20% của tăng giá xăng dầu)…
Giá bán xăng dầu ở Việt Nam ở mức cao nhÆ°ng kết cấu giá chÆ°a rõ ràng. Ảnh: Há»’NG THÚY
Ngoài ra, khi giá xăng dầu tăng cÅ©ng dá»… làm tăng kỳ vá»ng lạm phát và tâm lý sẵn sàng thÆ°Æ¡ng lượng cÅ©ng nhÆ° chấp nháºn các kiểu tăng giá giữa các nhà kinh doanh theo hợp đồng hoặc giữa các bà ná»™i trợ vá»›i tiểu thÆ°Æ¡ng ngoài chợ, tức làm tăng lạm phát tâm lý của cả nhà kinh doanh lẫn ngÆ°á»i tiêu dùng.
Tóm lại, má»—i khi giá xăng dầu tăng sẽ trá»±c tiếp và gián tiếp khởi Ä‘á»™ng má»™t vòng xoáy lạm phát Ä‘an xen phức tạp và còn bị nhân bá»™i bởi các chiêu tung tin đồn thất thiệt; đầu cÆ¡ sẽ bùng phát. Äiá»u này khiến cho mức ảnh hưởng của tăng giá xăng dầu đến lạm phát thá»±c tế sẽ luôn lá»›n hÆ¡n bất cứ sá»± tính toán cứng nhắc và dá»± báo có tính chất an ủi nào của các cÆ¡ quan, Ä‘Æ¡n vị hữu trách.
Thá»a hiệp
Giá xăng dầu còn phản ánh mức Ä‘á»™ minh bạch, lành mạnh trong cÆ¡ chế thị trÆ°á»ng ở Việt Nam. Theo Bá»™ Tài chính, từ năm 2009, Chính phủ thá»±c hiện Ä‘iá»u hành giá mặt hàng xăng dầu theo nguyên tắc thị trÆ°á»ng; Nhà nÆ°á»›c không còn bù lá»—, há»— trợ đối vá»›i kinh doanh các mặt hàng xăng, dầu nhÆ° trÆ°á»›c Ä‘ây.
Thá»±c tế, do nhiá»u nguyên nhân, cho đến nay giá xăng dầu của Việt Nam vẫn chÆ°a hoàn toàn mang tính thị trÆ°á»ng vì chÆ°a có cÆ¡ chế cạnh tranh thị trÆ°á»ng đầy đủ.
Vá» cÆ¡ bản, giá xăng dầu được phân quyá»n quản lý giữa các Ä‘Æ¡n vị chủ quản và má»™t số đầu mối nháºp khẩu xăng dầu truyá»n thống Ä‘á»™c quyá»n. Tháºm chí, Ä‘ã có lúc ngÆ°á»i ta thấy có sá»± váºn dụng ngược trình tá»± quy luáºt thị trÆ°á»ng, tức chủ trÆ°Æ¡ng cho phép các doanh nghiệp Ä‘á»™c quyá»n được định giá xăng dầu theo giá thị trÆ°á»ng thế giá»›i mà không phải cạnh tranh thị trÆ°á»ng; trong khi cần phải làm ngược lại, Ä‘ó là phải cho cạnh tranh thị trÆ°á»ng đầy đủ và lành mạnh trÆ°á»›c khi tá»± do hóa giá cả thị trÆ°á»ng để tránh biến Ä‘á»™c quyá»n Nhà nÆ°á»›c thành Ä‘á»™c quyá»n doanh nghiệp, doanh nghiệp Ä‘á»™c quyá»n thừa cÆ¡ há»™i thu lợi nhuáºn Ä‘á»™c quyá»n kép.
Sau Quyết định 187, Nghị định 54 và Nghị định 55/2007/NÄ-CP là Nghị định 84/2009/NÄ-CP vá» kinh doanh xăng dầu có hiệu lá»±c từ ngày 15-12-2009. Theo Nghị định 84, doanh nghiệp có quyá»n tăng giá xăng dầu cứ 10 ngày/lần nếu tăng dÆ°á»›i 7% và báo cáo sau; nếu tăng từ 7% đến 12% thì doanh nghiệp được quyá»n tăng giá bán lẻ 7%, cá»™ng thêm 60% của mức tăng từ 7% đến 12%.
Khoản lá»— 40% còn lại, doanh nghiệp sẽ được quyá»n sá» dụng quỹ bình ổn giá để bù đắp theo hÆ°á»›ng dẫn của Bá»™ Tài chính (chỉ được dùng quỹ bình ổn khi mức tăng giá trên 7%).
Và trÆ°á»ng hợp giá thế giá»›i tăng trên 12% thì giá xăng dầu trong nÆ°á»›c hoàn toàn do Nhà nÆ°á»›c quyết định. Nghị định này được coi là bÆ°á»›c tiến lá»›n trong việc quản lý thị trÆ°á»ng xăng dầu khi cÆ¡ chế giám sát minh bạch hÆ¡n và tạo sá»± chủ Ä‘á»™ng cao hÆ¡n cho doanh nghiệp theo cÆ¡ chế thị trÆ°á»ng, song không thể thiếu bàn tay hữu hình của Nhà nÆ°á»›c.
Gần Ä‘ây cho thấy có sá»± thá»a hiệp giữa các cÆ¡ quan quản lý Nhà nÆ°á»›c vá»›i các doanh nghiệp Ä‘á»™c quyá»n xăng dầu trong cÆ¡ chế má»›i vá» quản lý giá xăng dầu. Theo Ä‘ó, chấp nháºn mức giá hiện tại sau cú sốc tăng giá tháng 3-2011 nhÆ° là giá gốc để so sánh và cho phép doanh nghiệp chủ Ä‘á»™ng tăng, giảm giá xăng dầu theo sát Ä‘á»™ng thái giá thị trÆ°á»ng thế giá»›i khi mức Ä‘iá»u chỉnh không quá 5% giá gốc Ä‘ó; còn nếu vượt mức trên thì láºp phÆ°Æ¡ng án trình cÆ¡ quan chức năng xem xét, phê duyệt… Äồng thá»i, dãn cách Ä‘iá»u chỉnh không ngắn hÆ¡n 3 tháng/lần thay vì 10 ngày/lần nhÆ° quy định trong Nghị định 84, được coi là quá dày và dá»… (dù chÆ°a khi nào) bị doanh nghiệp lợi dụng.
Lúng túng và rối
Tuy nhiên, bất cáºp là ở chá»—: Doanh nghiệp dá»… dàng xé nhá» mức tăng giá dÆ°á»›i 5% nhÆ° kiểu quản lý giá sữa mà ngÆ°á»i ta Ä‘ã chứng kiến trên thá»±c tế những năm qua. Thêm nữa, chÆ°a có cÆ¡ chế giám sát và chế tài, buá»™c doanh nghiệp hạ giá khi giá thế giá»›i giảm nhanh và sâu.
Ngoài ra, Ä‘iá»u khiến dÆ° luáºn cứ ấm ức và chÆ°a thá»a mãn là chÆ°a có kiểm toán giá xăng dầu, tháºm chí chÆ°a có cả việc minh bạch và công khai hóa các chỉ số thành phần giá xăng dầu.
Dù Petrolimex gần Ä‘ây Ä‘ã Ä‘Æ°a cách tính giá xăng dầu lên trang thông tin Ä‘iện tá» của mình nhÆ°ng phải nói thêm Ä‘ây là mức giá cÆ¡ sở được tính trên quy định của Nghị định 84 và các yếu tố đầu vào Ä‘á»u do các cÆ¡ quan Nhà nÆ°á»›c ban hành chứ không phải giá vốn của doanh nghiệp.
Giá vốn có thể cao hÆ¡n hoặc thấp hÆ¡n xoay quanh giá cÆ¡ sở Ä‘ó, phụ thuá»™c vào việc ký kết thá»a thuáºn vá»›i nhà cung cấp và thá»i Ä‘iểm giao hàng. Chính sá»± thiếu tÆ°á»ng minh cÆ¡ cấu giá xăng dầu này là nguyên nhân giải thích cho Ä‘iá»u khó giải thích nhất: Dù giá lên hay xuống thì doanh nghiệp đầu mối nháºp xăng dầu luôn kêu lá»—, cÆ¡ quan chức năng thì luôn chịu cảnh “trên Ä‘e dÆ°á»›i búa”, ngân sách Nhà nÆ°á»›c thất thu và ngÆ°á»i tiêu dùng thì cắn răng chịu Ä‘á»±ng vì không còn lá»±a chá»n nào khác.
Phải chăng tất cả lợi lá»™c Ä‘á»™c quyá»n xăng dầu Ä‘á»u rÆ¡i vào túi các đại lý? Theo Bá»™ Công ThÆ°Æ¡ng, Tổng Công ty Dầu Việt Nam (PVOil) hiện chiếm 25%, Saigon Petro chiếm 8%, Petrolimex chiếm khoảng 55% thị trÆ°á»ng xăng dầu cả nÆ°á»›c. 30% thị phần của Petrolimex là bán buôn cho các doanh nghiệp, khoảng trên 25% tá»± bán thông qua hệ thống 1.995 cây xăng của Ä‘Æ¡n vị, chiếm gần 20% trong tổng số 10.000 cây xăng trên toàn quốc.
Rõ ràng, má»™t cÆ¡ chế quản lý Ä‘iá»u hành giá xăng dầu còn nhiá»u lúng túng và rối, muốn có giá cả thị trÆ°á»ng trong cÆ¡ chế không có cạnh tranh thị trÆ°á»ng dá»… gây cảnh “đục nÆ°á»›c béo cò”, “tăng nhanh, giảm cháºm”, tháºm chí giá chỉ tăng má»™t chiá»u, tăng thá»±c còn giảm hình thức và giảm sút sức hấp dẫn, lành mạnh của môi trÆ°á»ng đầu tÆ° và làm cháºm lại quá trình Ä‘á»™t phá thể chế, trÆ°á»›c hết là hoàn thiện thể chế kinh tế thị trÆ°á»ng ở Việt Nam theo tinh thần Äại há»™i XI của Äảng.
Má»™t khi cÆ¡ chế quản lý giá xăng dầu không cho phép ổn định và thị trÆ°á»ng hóa giá xăng dầu thì cÅ©ng có nghÄ©a là hiệu quả quản lý Nhà nÆ°á»›c đối vá»›i giá xăng dầu nói riêng, giá cả thị trÆ°á»ng và ná»n kinh tế vÄ© mô nói chung, chÆ°a đạt yêu cầu Ä‘á» ra.
| Có theo thị trÆ°á»ng Ä‘âu mà kiểm toán! Äể làm rõ cách tính giá xăng dầu, theo nhiá»u nhà khoa há»c, quản lý và chuyên gia kinh tế, cần thá»±c hiện kiểm toán Ä‘á»™c láºp đối vá»›i mặt hàng này. Vá» vấn Ä‘á» trên, ông Bùi Ngá»c Bảo, Tổng Giám đốc Petrolimex, nói: “Cách tính giá xăng dầu cÆ¡ sở lâu nay quá minh bạch, công khai, không có gì phải bàn cãi. Má»i chi phí Ä‘á»u được nêu cụ thể từng đồng... NhÆ°ng giá bán xăng dầu có theo giá thị trÆ°á»ng Ä‘âu mà kiểm toán! Giá bán Ä‘á»u do cÆ¡ quan Nhà nÆ°á»›c quyết định. Khi giá thế giá»›i tăng hoặc giảm, doanh nghiệp Ä‘á»u không thá»±c hiện theo, gây bức xúc cho ngÆ°á»i tiêu dùng. Cách Ä‘iá»u hành hiện nay làm cho doanh nghiệp lúng túng, doanh nghiệp có muốn giảm giá bán vào thá»i Ä‘iểm này cÅ©ng không tá»± quyết được. Äối vá»›i mặt hàng xăng, Petrolimex Ä‘ang lãi khoảng 300 đồng/lít”. Ông Äặng Vinh Sang, Tổng Giám đốc Saigon Petro, cho rằng: “Má»i thứ Ä‘á»u quá rõ ràng thì không cần phải kiểm toán làm gì… Những tháng trÆ°á»›c, khi giá xăng dầu thế giá»›i tăng cao, nhiá»u doanh nghiệp đầu mối không nháºp má»™t giá»t; nay giá thế giá»›i giảm (trong khi giá bán lẻ trong nÆ°á»›c không giảm), há» Ä‘ua nhau nháºp vá» vá»›i số lượng lá»›n. Do có lãi nên những doanh nghiệp này sẵn sàng đẩy mức hoa hồng cho đại lý lên cả 1.000 đồng/lít khiến các doanh nghiệp khác phải “chạy” theo. Lẽ ra Bá»™ Công ThÆ°Æ¡ng phải xá» lý nghiêm minh các doanh nghiệp vi phạm nhÆ°ng bá»™ lại làm ngÆ¡. Nếu không có tình trạng hoa hồng cho đại lý quá cao nhÆ° hiện nay, ngÆ°á»i tiêu dùng có thể hưởng lợi khoảng 300 đồng/lít”.
|
