Ngành khai thác khoáng sản Việt Nam hiện đối mặt vá»›i nhiều vấn đề nhức nhối nhÆ° thất thu ngân sách, cạn kiệt tài nguyên và suy thoái môi trường... Trong bối cảnh Ä‘ó, việc tham gia “Sáng kiến minh bạch ngành công nghiệp khai thác” (EITI) được Ä‘ánh giá là cÆ¡ há»™i lá»›n để cải thiện tình hình này.

Báo cáo của Phòng ThÆ°Æ¡ng mại và công nghiệp Việt Nam (VCCI) và Trung tâm Con người và thiên nhiên (PanNature) cho biết, trong những năm gần Ä‘ây, ngành khoáng sản của Việt Nam Ä‘ã tăng trưởng nhanh chóng về quy mô.

Tính đến năm 2012, Việt Nam đứng thứ 7 về khai thác dầu thô ở khu vá»±c châu Á-Thái Bình DÆ°Æ¡ng, Ä‘óng góp 2,3% tổng sản lượng thiếc và 1,8% tổng sản lượng xi măng thế giá»›i. Còn theo số liệu của Bá»™ Tài nguyên và Môi trường, Việt Nam Ä‘ã khai thác 42,6 triệu tấn than, 3 triệu tấn quặng sắt, 3 triệu tấn appatite, 193.000 tấn mangan và lượng lá»›n nhiều loại khoáng sản khác trong năm 2013.

Mặc dù vậy, công nghiệp khai khoáng Ä‘ang đối mặt vá»›i rất nhiều thách thức. Cụ thể, vá»›i quy mô khai thác nhÆ° trên, nhiều loại khoáng sản của Việt Nam sẽ cạn kiệt trong tÆ°Æ¡ng lai gần. Theo tính toán của Tổng há»™i Địa chất Việt Nam, số năm khai thác còn lại của dầu khí là 56 năm, barit là 21 năm, thiếc là 19 năm, chì-kẽm là 17 năm và vàng là 21 năm.

Nguyên tắc của EITI là công khai má»™t số thông tin về ngành công nghiệp khai thác dÆ°á»›i sá»± giám sát của Há»™i đồng các bên liên quan gồm Chính phủ, DN và xã há»™i dân sá»±.
Tuy được khai thác vá»›i quy mô lá»›n, song Ä‘óng góp ngân sách từ ngành khoáng sản lại rất hạn chế. Theo số liệu từ Bá»™ Tài chính, số thu thuế tài nguyên ngoài dầu khí trong giai Ä‘oạn 2011-2014 chỉ đạt 0,9-1,2% tổng thu ngân sách. Ngoài ra, má»™t số vấn đề tồn tại khác có thể kể ra nhÆ°: khai thác và xuất khẩu trái phép ở nhiều địa phÆ°Æ¡ng, quy trình cấp phép, cÆ¡ chế quản lý khai thác khoáng sản chÆ°a có sá»± minh bạch, hoạt Ä‘á»™ng khai thác gây tác Ä‘á»™ng xấu đến môi trường…

Vá»›i thá»±c trạng Ä‘áng báo Ä‘á»™ng của ngành công nghiệp khai khoáng, VCCI cảnh báo, Việt Nam cần sá»›m tham gia EITI để giảm thất thu ngân sách, há»— trợ việc phối hợp giữa các bá»™, ngành, tạo môi trường minh bạch để thu hút các dá»± án khai thác có công nghệ tốt và nâng cao hiệu quả khai thác tài nguyên.

EITI tác Ä‘á»™ng tá»›i các “ông lá»›n” nhà nÆ°á»›c

Trong bức tranh chung của ngành công nghiệp khai khoáng, nhiều chuyên gia Ä‘ánh giá, tính hiệu quả của đầu tÆ° nhà nÆ°á»›c trong các dá»± án khai thác khoáng sản là vấn đề nổi cá»™m, cần được Ä‘ánh giá má»™t cách tổng thể và nghiêm túc.

Hiện nay, có hÆ¡n 170 DNNN hoạt Ä‘á»™ng trong lÄ©nh vá»±c khoáng sản trên cả nÆ°á»›c. Tuy nhiên, hoạt Ä‘á»™ng khai thác chủ yếu tập trung vào nhóm 5 tập Ä‘oàn và tổng công ty lá»›n gồm Tập Ä‘oàn Dầu khí Việt Nam, Tập Ä‘oàn Công nghiệp Than khoáng sản Việt Nam, Tập Ä‘oàn Hóa chất Việt Nam, Tổng công ty Thép Việt Nam và Tổng công ty Công nghiệp xi măng Việt Nam.

TS. Lê Đăng Doanh, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung Æ°Æ¡ng nhận định, các DNNN được hưởng nhiều Æ°u Ä‘ãi trong khai thác khoáng sản tại Việt Nam, tuy nhiên, trình Ä‘á»™, công nghệ khai thác không đồng đều, tá»· lệ thu hồi khoáng sản chÆ°a cao, nhiều khoáng sản phụ có hàm lượng thấp hÆ¡n chÆ°a được chú trọng khai thác, tình trạng xuất khẩu khoáng sản thô kéo dài, đặc biệt là tình trạng xuất khẩu “lậu” sang Trung Quốc rất nghiêm trọng.

Ông Doanh khuyến nghị, Việt Nam cần sá»›m thá»±c hiện các cam kết về minh bạch khoáng sản (EITI) để chống lãng phí tài nguyên và thất thu ngân sách.

Được biết, nguyên tắc của EITI là công khai má»™t số thông tin về ngành công nghiệp khai thác dÆ°á»›i sá»± giám sát của Há»™i đồng các bên liên quan gồm Chính phủ, DN và xã há»™i dân sá»±. Bá»™ tiêu chuẩn EITI năm 2013 yêu cầu minh bạch thông tin vá»›i 7 ná»™i dung gồm cấp phép; dữ liệu sản xuất; DNNN; các nguồn thu chính; nguồn thu địa phÆ°Æ¡ng; quản lý nguồn thu và tác Ä‘á»™ng xã há»™i. NhÆ° vậy, nếu Việt Nam tham gia EITI, nhóm đối tượng bị ảnh hưởng đầu tiên chính là các “ông lá»›n” trong ngành khai khoáng tại Việt Nam.

Về các yêu cầu đối vá»›i DNNN, EITI yêu cầu công khai mức Ä‘á»™ sở hữu nhà nÆ°á»›c trong các DNNN, phân bổ lợi nhuận và các chi phí mang tính ngân sách của DNNN. Cụ thể, sá»± tham gia của Nhà nÆ°á»›c vào lÄ©nh vá»±c khai khoáng Ä‘ã tạo ra những khoản thu tÆ°Æ¡ng đối lá»›n, Báo cáo EITI yêu cầu phải công khai các thông tin liên quan đến mức Ä‘á»™ sở hữu, lợi tức ở các DN khai khoáng nhà nÆ°á»›c, bao gồm cả công ty con và liên doanh.

Khi có sá»± thay đổi về quyền sở hữu của các DNNN trong kỳ báo cáo EITI, Chính phủ và các DNNN cần công khai các Ä‘iều khoản của giao dịch, bao gồm chi tiết về định giá và các khoản thu. Khi Chính phủ và các DNNN cung cấp các khoản vay hoặc bảo lãnh vốn vay cho các DN khai khoáng và dầu khí, chi tiết về các giao dịch cần được Ä‘Æ°a vào Báo cáo EITI.

Báo cáo EITI cÅ©ng phải Ä‘Æ°a ra quy tắc và thông lệ hiện hành liên quan đến mối quan hệ tài chính giữa Chính phủ và các DNNN nhÆ° các quy tắc và thông lệ chi phối việc chuyển tiền giữa các DNNN và Nhà nÆ°á»›c, các khoản lợi nhuận giữ lại, tái đầu tÆ° và tài trợ của bên thứ ba.

Các DNNN được yêu cầu báo cáo về các chi tiêu mang tính ngân sách nhÆ° các khoản thanh toán cho dịch vụ xã há»™i, cÆ¡ sở hạ tầng công cá»™ng, trợ cấp nhiên liệu và trả nợ quốc gia. Há»™i đồng các bên liên quan được yêu cầu xây dá»±ng má»™t quy trình báo cáo nhằm đạt được má»™t mức Ä‘á»™ minh bạch tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i các khoản thanh toán và các dòng thu khác.

Ngoài ra, các DNNN trong lÄ©nh vá»±c khai khoáng cÅ©ng phải đối mặt vá»›i việc giảm lợi thế trong công tác quy hoạch, đấu giá khai thác tài nguyên khi những quy định về cấp phép, dữ liệu sản xuất… được áp dụng. Chẳng hạn, vá»›i hoạt Ä‘á»™ng cấp phép, EITI yêu cầu các quốc gia duy trì việc công khai danh sách giấy phép vá»›i đầy đủ thông tin, thậm chí là các mô tả về quá trình cấp phép (Ä‘ang triển khai).

Bên cạnh Ä‘ó, EITI cÅ©ng khuyến khích công khai tên cá nhân là chủ sở hữu thá»±c sá»± của DN hÆ¡n là nêu tên DN để hạn chế nguy cÆ¡ mâu thuẫn quyền lợi và trốn thuế. Tóm lại, công khai giấy phép là má»™t trong những bÆ°á»›c quan trọng nhất mà các quốc gia triển khai EITI có thể thá»±c hiện để thúc đẩy trách nhiệm giải trình trong công tác quản lý lÄ©nh vá»±c khai khoáng.

EITI được coi là má»™t trong những sáng kiến quản trị hiệu quả nhất của ngành công nghiệp khai thác thế giá»›i. Tính đến tháng 12/2015, có 49 quốc gia Ä‘ã thá»±c thi EITI, trong Ä‘ó có nhiều quốc gia phát triển nhÆ° Anh, Mỹ, Na Uy… và má»™t số quốc gia Ä‘ang phát triển nhÆ° Indonesia, Philipines, Nigieria... Hiệu quả của EITI Ä‘ã được chứng minh ở nhiều quốc gia, chẳng hạn Nigieria Ä‘ã tránh thất thu 1 tá»· USD hàng năm từ lÄ©nh vá»±c khai khoáng nhờ sáng kiến này.
Việt Nam Ä‘ã bắt đầu tiếp cận EITI từ năm 2005 và Bá»™ Công thÆ°Æ¡ng được chỉ định là cÆ¡ quan đầu mối xem xét thá»±c thi. Sau 10 năm xem xét, Việt Nam vẫn chÆ°a có tuyên bố rõ ràng về việc tham gia EITI.

Nguồn tin: Tinnhanhchungkhoan